تربیت کودک در سیره رضوی

انسان برخلاف بسیاری از موجودات جهان که در لحظه آفرینش، تمام کمالات وجودی خود را دریافت می کنند، به صورت بالقوه متولد و مسیر تکامل او از حیوانیت آغاز می شود و به سوی انسانیت که غایت آفرینش اوست، پیش می رود. انسان استعدادها و توانایی هایی دارد که باید آن ها را به مرحله شکوفایی برساند. فراهم آوردن زمینه های رشد و تبدیل استعدادهای نهفته به فعلیت، به صورت تدریجی و در بستر زمان، «تربیت» نامیده می شود.

اصول تربیت از منظر اسلام

انسان موجودی انعطاف پذیر و تربیت پذیر است و آمادگی جذب آنچه را به او القا می شود، دارد و می تواند ماهیت های گوناگونی پیدا کند. پیامبر اکرم(ص) در بیانی ژرف می فرماید: «کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ حَتَّی یَکُونَ أَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ أَوْ یُنَصِّرَانِهِ أَوْ یُمَجِّسَانِهِ؛ هر مولودی بر فطرت (توحید) زاده می شود و این پدر و مادر او هستند که وی را یهودی و نصرانی بار می آورند.» این حدیث نشان می دهد که همه افراد در ابتدای تولد، فطرتی پاک و گرایش های توحیدی و اخلاقی دارند و این محیط است که امکان دارد آن ها را دچار انحراف کند.

قرآن کریم در آیه 6 سوره انشقاق، «یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ؛ ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد» بیان می کند که در فطرت انسان، استعداد کمال و سیر به سوی خداوند قرار داده شده است. اگر تعلیم و تربیت با فطرت انسان هماهنگ باشد، او می تواند نیروهای حیوانی اش را مهار و زمینه رشد قوای عقلانی، روحی و فطری خود را فراهم کند؛ اما اگر تربیت انسان براساس معیارهای غیرالهی باشد، ممکن است به فردی تبهکار و شقی تبدیل شود.

خانواده، اولین کانون تربیت کودک است؛ این نهاد مسئولیت اصلی اجتماعی کردن فرزندان را برعهده دارد. سال های نخست زندگی کودک از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چرا که محیط خانواده ساختار جسمانی، عاطفی، اخلاقی و رفتاری کودک را شکل می دهد. بسیاری از ارزش های اخلاقی مانند گرایش به راستی، تنفر از دروغ، میل به هم نوع دوستی و فضایل اخلاقی در محیط خانه آموخته می شود.

کودک امانتی است که به پدر و مادر سپرده شده تا در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد. اگر والدین به وظایف خود به درستی عمل کنند، فرزند می تواند مایه افتخار آن ها در دنیا و آخرت باشد؛ اما اگر در تربیت او کوتاهی شود، ممکن است آینده اش با مشکلات فراوانی روبه رو شود. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید: «وَلَدُ السَّوْءِ یُهْدمُ الشَّرَفَ و یشین السلف؛ فرزند ناشایست شرافت را تباه و نیاکان را بدنام می کند.» بنابراین، تربیت صحیح فرزند، اولین و مهم ترین وظیفه والدین است.

در میان اعضای خانواده، مادر نقش محوری دارد. او در سال های اولیه زندگی کودک که مهم ترین دوران شکل گیری شخصیت محسوب می شود، تأثیرگذار و در مقام کسی که عواطف سرشاری دارد، بهترین پناهگاه برای فرزند است. پیامبر اکرم(ص) در حدیثی تلویحا به اهمیت نقش مادر اشاره می کند و می فرماید: «اُمَّکَ ثُمَّ اُمَّکَ ثُمَّ اُمَّکَ ثُمَّ اَبَاکَ ثُمَّ الْاَقْرَبَ فَالْاَقْرَبَ؛ مادر خود، مادر خود، مادر خود را رعایت کن، سپس پدر خود را و پس از آن، کسانی را که به تو نزدیک ترند.»

روش های تربیتی کودک از منظر امام رضا(ع)

در سیره تربیتی امام رضا(ع)، روش های عملی برای پرورش کودکان جایگاه ویژه ای دارد. این روش ها که برگرفته از سنت نبوی و علوی است، هم شامل برنامه های کوتاه مدت پس از تولد می شود و هم راهکارهای بلندمدت برای مراحل گوناگون رشد کودک را دربرمی گیرد.

امام رئوف(ع) با توجه به شرایط سنی و ویژگی های روانی کودکان، شیوه هایی جامع و کارآمد به والدین و مربیان توصیه می کند. در یادداشت پیش رو، به تبیین توصیه های زمینه ساز تربیت اسلامی در روزهای نخستین تولد از منظر امام رضا(ع) پرداخته خواهد شد و در شماره بعدی، اصول تربیتی ایشان در تربیت کودکان و نوجوانان تشریح می شود.

در سیره امام رضا(ع)، روش های زمینه ساز تربیت، در آغازین روزهای تولد مورد توجه ویژه قرار گرفته و ایشان بر رعایت هفت مؤلفه اساسی تأکید فراوان داشته است.

شیر مادر، به مثابه نخستین و مهم ترین حق کودک پس از تولد، در کلام امام رضا(ع) مورد سفارش ویژه بوده است. ایشان با استناد به آیه «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ؛ و مادران باید فرزندانشان را دو سال کامل شیر دهند» می فرماید: «هیچ شیری برای نوزاد بهتر از شیر مادر نیست.» این توصیه که امروزه پشتوانه علمی قوی دارد، هم سلامت جسمی کودک را تأمین می کند و هم موجب استحکام پیوند عاطفی میان مادر و فرزند می شود.

انتخاب دایه شایسته نیز از دیگر توصیه های علی بن موسی(ع) است. ایشان توصیه می کند که کودکان خود را به زنان کم خرد و بیمارچشم نسپارید؛ چرا که شیر، ویژگی های روحی و جسمی دایه را به کودک منتقل می کند. این بیان حکیمانه نشان می دهد که امام(ع) به تأثیر محیط و عوامل غیروراثتی نیز در تربیت کودک توجه ویژه ای داشته است.

از سنت های دیگر پس از تولد که امام رضا(ع) بر آن تأکید می ورزد، خواندن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد است. ایشان با اشاره به سیره پیامبر(ص) درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می فرماید: «پیامبر در گوش راستشان اذان و در گوش چپشان اقامه گفت.» این عمل علاوه بر آثار معنوی، زمینه ساز آشنایی تدریجی کودک با اصول اعتقادی اسلام است. پیامبر(ص) درباره گفتن اذان و اقامه در گوش طفل می فرمود: «هر کس که دارای فرزندی شد، این عمل را انجام دهد؛ زیرا این کار نوزاد را از وسوسه و کج روی باز می دارد؛ چون هرجا خدا باشد، اهریمن جایی ندارد.»

علاوه بر موارد یادشده، امام رضا(ع) نام گذاری نوزاد در روز هفتم تولد را از حقوق مسلم او می داند و می فرماید: «در روز هفتم برای کودک بهترین نام را انتخاب کنید.» ایشان در بیانی دیگر فرمود: «خانه ای که در آن نام محمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب، عبدالله و فاطمه باشد، تنگ دستی راه نخواهد یافت.». این توصیه ها نشان دهنده تأثیر عمیق نام در شکل گیری شخصیت و هویت فردی و اجتماعی کودک است.

امام رضا(ع) انجام عقیقه در روز هفتم را از سنت های مؤکد می داند و می فرماید: «برای نوزاد پسر و دختر در روز هفتم عقیقه کنید.» ایشان همچنین توصیه می کند: «در روز هفتم موی سر کودک را بتراشید و هم وزن آن طلا یا نقره صدقه دهید.» این اعمال علاوه بر آثار تربیتی، به سلامت جسمی کودک نیز کمک می کند.

ختنه پسران از دیگر سفارش های امام رضا(ع) در روزهای نخست تولد است. ایشان با این بیان که «فرزندانتان را در روز هفتم ختنه کنید؛ چراکه این کار پاک تر است و رشد کودک را تسریع می بخشد»، به فواید بهداشتی و سلامتی این سنت اسلامی اشاره می کند. امروزه تحقیقات علمی نیز بر اهمیت ختنه در دوران نوزادی تأکید دارد؛ چرا که از بسیاری بیماری ها پیشگیری می کند و بهبودی زخم حاصل از این عمل در این سن سریع تر است.

امروزه در بسیاری از کشورها، انجام ختنه امری شایع است؛ حتی در کشور آمریکا نیز حدود 80 درصد نوزادان پسر ختنه می شوند. در تحقیقات اخیر، تأثیر ختنه بر پیشگیری از سرطان های مربوط به مردان به اثبات رسیده است.

الهه سادات بدیع زادگان

انتهای پیام